به پیشنهاد شهردار نی ریز و تصویب شورای اسلامی شهر کاروانسرای سروی که ثبت ملی نیز شده است، بازسازی و تملک خواهد شد
کاروانسرای سروی در شهرستان نی ریز که متعلق به دوره قاجاریه است با شماره 31760 یکی دیگر از یادمان های تاریخی است که در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است.
کاروانسرای سروی در مرکز شهر نی ریز قرار دارد و در گذشته کاروان های تجاری که از استان های کرمان، یزد، بندرعباس و فارس از این مسیر عبور می کردند، در کاروانسرای سروی که خود به عنوان یک مرکز مهم تجاری مطرح بود، استراحت می کردند.
در کنار کاروانسرای سروی نی ریز، حمامی به سبک حمام گنجعلی خان کرمان وجود دارد.
این تنها کاروانسرایی است که از دست حوادث تلخ روزگار جان شیرین به در برده و نام آن در کتاب «کاروانسراهای ایران» ثبت شده است.
سازنده آن که از نوع کاروانسراهای درون شهری است، مرحوم حاج محمدحسن فرزند مرحوم آقانظر است که گرمابه‌ای نیز نزدیک بدین کاروانسرا بنا کرده است. علت آوازه‌مند شدن این کاروانسرا به کاروانسرای سروی آن است که در میان میانسرا یا حیاط نسبتاً پهناور آن، درخت سرو تنومندی بوده است که به گفته آقای فضل‌ا... اشتیاقی ( رک: عصر نی‌ریز مورخ ٣٠/٦/٩٣) و مرحوم شادروان محمود اطمینان ( ١٣٠٧- ١٣٩٥) در حوالی سالهای ١٣١٤-١٣١٥ خورشیدی تگرگ سهمناکی به درشتی یک گردو و به وزن حدود ده مثقال به مدت ١٥ دقیقه در نی‌ریز باریدن می‌گیرد و درخت سرو میانسرا را از پا در می‌آورد.
بخش‌های کاروانسرای سروی دروازه یا در اصلی
در جلو دروازه اصلی که رو به جنوب است، محوطه کوچک آسمانه‌داری است که در گذشته به میدان اصلی شهر که زیارتگاه سید جلال‌الدین عبدا... در آن است، باز می‌شده است. در سوی باختری و خاوری این محوطه سکو‌هایی برای نشستن وجود دارد. درِ اصلی کاروانسرا از چوب گردو ساخته شده و دو لختی است. درازا، پهنا و ستبری هر لخت ٣٢٠،١٣٠،١١ سانتی‌متر است.
در لخت راست، دریچه‌ای برای عبور و مرور آدمی بوده است. درازا و پهنای این دریچه، ٩٥ و ٤٣ سانتی‌متر است. هنگام ورود کاروانها و چهارپایان هر دو لخت یا تنها لخت چپ گشوده می‌شده است.
درِ اصلی تنها کاروانسرای باقیمانده شهر سالخورده ما، در غفلت پاسداران میراث‌های فرهنگی در سالهای ١٣٦٧-٦٨ به صورت ناقص به آتش کشیده می‌شود و شوربختانه امروزه درِ کاروانسرا به صورت نیمه‌سوخته پیش چشمان دوستداران میراث‌های کهن فرهنگی این شهر دیداری می‌شود و دریغ.
پشت درِ اصلی به طرف درون، فضایی به طول ٢١٠ سانتی متر برای باز و بست در هست. سوی چپ این فضا سر پله‌ای است که به سربامک کاروانسرا منتهی می‌شود و در سوی راست آن، اتاق دالاندار بوده است.
دهلیز یا دالان کاروانسرا
پس از درِ اصلی، دالان کاروانسرا است که درازای آن بدون احتساب فضای باز پسِ در، ٩٦٠ سانتی‌متر است. در دالان کاروانسرا چهار دکان، دو دکان در سوی باختر و دو دکان در سوی خاور، هست که اندازه درِ آنها از حیث اندازه و شکل با دیگر حجره‌ها متفاوت است. در‌های دکان‌های دالان، کشویی، مشبک و زیباست.
در دو سوی شرق و غرب دالان، سکو‌هایی به درازا ، پهنا و بلندی، ٦٥،٩٦٠ و ٧٤ سانتی متر است. فاصله بین دو سکو که گذر‌گاه آدمیان و چهارپایان بوده ٢٥٠ سانتی‌متر و سنگفرش است. آسمانه (سقف) دالان محرابی شکل است و پشت‌بام‌ها در اصل گنبدی بوده‌اند و سپس از حالت گنبدی بیرون آمده، مسطح شده‌اند. انتهای دالان به میانسرا باز می‌گردد.
میان سرا یا حیاط
از دید معماری، کاروانسراهای ایران را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: کاروانسراهای میانسرادار و کاروانسراهای بسته. کاروانسرای سروی نی‌ریز از نوع کاروانسراهای میانسرادار است. میانسرای کاروانسرای سروی چهار گوش و گستره آن نسبتاً زیاد است. اتاقهای نسبتاً فراوان که در جلوی آنها ایوانچه هست، حیاط را احاطه کرده‌اند. شمار زیاد اتاقها و گستره وسیع میانسرا نشان می‌دهد که نی‌ریز سده پیش، از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بوده است.
در میانِ میانسرا چنانکه گفتیم سرو بالا بلندی بوده و درکنار سرو، چاه و حوضی وجود داشته که آب آشامیدنی کاروانیان و چهارپایان را فراهم می‌آورده است. ظاهراً آب انبار شیر واقع در نزدیکی کاروانسرا نیز درتأمین آب کاروانسرا نقش داشته است.
به گفته سرکار خانم فاطمه آزاد، که در روزگار کودکی بارها به کاروانسرای سروی رفته و تصویر کاروانسرای آن ایّام را در خاطره دارد، حوض بزرگ کاروانسرا بر روی یک سکوی چهارگوشه قرار داشت و از آب آن برای دست‌نماز و شستشوی ظروف استفاده می‌شده است. دهه‌هاست که آن سرو بلند میان حیاط کاروانسرا از پا فتاده و از حوض و سکوی آن هیچ نشانی نمانده است.
حیاط کاروانسرا در اوان احداث آن، چندین پله از ایوانچه‌ها پایین تربوده تا آب باران به حجره‌ها وارد نشود اما پس از آن، آرام آرام حیاط پر شده و امروزه تقریباً با ایوانچه‌ها هم تراز است.
اتاقهای کاروانسرا
کاروانسرای سروی اتاق دارد. گستره‌ی اتاقهای چهارگانه واقع در گوشه‌ها و ایوانچه جلوی آنها اندکی بیشتر است. ابعاد ایوانچه اتاقهای واقع در گوشه‌ها، ٣١٥ × ١٣٥ سانتی‌متر اما پهنای سکوی جلو اتاقهای غیر گوشه‌ای ٢٩٥ سانتی‌متر است. اتاق واقع در گوشه جنوب غربی، آبریز‌گاه کاروانسرا بوده است.
در ضلع جنوبی کاروانسرا ١٠ اتاق هست که پنج اتاق در سمت راست و پنج اتاق در جانب چپ دالان قرار دارد. نخستین اتاقهای دو سمت دالان دری مشبک به دالان و دری به ایوانچه و میانسرا دارند.
در ضلع شمالی کاروانسرا ١١ اتاق هست. اتاق ششم که رو به رو و قرینه‌ی دالان جنوبی است، در سنجش با اتاقهای دو جانب خود اندکی پهناورتر است و ارتفاع و تاج آن به اندازه ارتفاع و تاج دالان اصلی است، گویی که را ه خروجی کاروانسرا بوده است. شاید هم شاه نشین کاروانسرا بوده است. ابعاد ایوانچه این اتاق ٣٨٥ × ١٧٥ سانتی‌متر است.
در ضلع شرقی ٩ اتاق هست. زیر اتاق میانی این ضلع یعنی اتاق پنجم زیرگذری هست که چهار پایان با عبور از آن به اصطبل می‌رفته‌اند. اصطبل کاروانسرا پشت اتاقهای ضلع شرقی واقع شده است.
در ضلع باختری نیز چون ضلع خاوری ٩ اتاق هست. یکی از این اتاقها، بعدها مبدل به دروازه غربی کاروانسرا به ابعاد٨٠/٧ ×٤٠/٣ متر شده است. اتاقهای دوسوی این دروازه بعدها به دروازه دری گشوده‌اند.
اتاقهای کاروانسرا خود دو بخش دارند. بخش جلویی که به ایوانچه باز می‌شود، محل داد و ستد، و بخش عقبی محل استراحت تاجر بوده است. در بخش عقبی هر اتاق آتشدان و بخاری برای گرم کردن اتاق در فصل زمستان بوده است. در هر بخش، طاقچه‌هایی نیز دیده می‌شود. درازا و پهنای درِ اتاقها یا حجره‌های کاروانسرا که دو لختی است.
ساختمایه یا مصالح ساختمانی
کاروانسرا
در ساخت کاروانسرای سروی چون بیشتر ساختمان‌های دیگر نی‌ریز، خشت، سنگ، آجر، کاهگل و چوب به کار رفته است. در نمای کاروانسرا آجر به کار رفته و پوشش بام‌های گنبدی شکل، همه از کاه و گل بوده است.
کاربرد‌های کاروانسرای سروی
کاروانسرای سروی افزون بر این که جایگاه داد و ستد و محلی برای استراحت و اقامت مسافران بوده، جایگاهی برای برگزاری آیین‌های محرم نیز بوده است. نمایش تعزیه، سالیان درازی در کاروانسرای سروی اجرا می‌شده و تا سال ١٣٥٧خورشیدی، میزبان همه دسته‌های سوگوار حسینی نی‌ریز در پسین نهمین و دهمین روز محرم بوده است.
کتیبه سر درِ کاروانسرا
در بالای دروازه اصلی کاروانسرای سروی، کتیبه‌ای بوده که گویا شوربختانه در سال ١٣٧٥ خورشیدی ربوده شده است. امروز تنها جای و ابعاد آن سنگ نوشته باقی مانده است. محمد جواد شمس در کتاب ارجمند تاریخ و فرهنگ نی‌ریز، متن سنگ نوشته را چنین ضبط کرده است: «در زمان [وزارت](١) جناب جلالت مآب امین‌الدوله العلیه العالیه فرخ خان که حکومت نی‌ریز مفوّض به عالیجاه آقا میرزاموسی، نائب الحکومه می‌بود، امر نمود که صنف نساجی و حیاک و طرح دوشاب(٢) و تنباکو و سایر اجناس از قلم مرفوع و متروک بوده باشد فَمَن غَیَّره و لم یقبله فَعَلَیه لغتهُ‌ا... و الملائکه و الناس اجمعین(٣) [تحریراً] فی شهر رجب المرجّب من شهور سنه ١٢٧٩ من الهجره (شمس، ١٣٧٩: ٦٨)
این سنگ‌نوشت سال ساخت کاروانسرای سروی را نشان نمی‌دهد و اصلاً با سنگ‌نوشتهای دیگر کاروانسراهای ایران متفاوت است. نصب این کتیبه بر سردر کاروانسرا به گمان نگارنده بدین سبب بوده که کاروانسرا محل اصلی تجارت نی‌ریز بوده و با نصب سنگ‌نوشته بر سر در می‌خواسته‌اند مضمون آن را که فقط یک ابلاغ اقتصادی است به اطلاع همگان برسانند. ممکن است این سنگ‌نوشت قبلاً در جایی دیگر کار گذاشته بوده و بعداً پس از ساخت کاروانسرا به سردر آن نشانده شده باشد.
آنچه این نظریه را استوار می‌دارد این است که ظاهراً کاروانسرای سروی هم‌زمان با حمام محمدحسن‌خان ساخته شده است. چون سال ساخت حمام براساس کتیبه آن، ١٣٢٢ مهشیدی است، پس کتیبه سر در کاروانسرا متعلّق به کاروانسرا نیست و از جایی دیگر به سر در منتقل شده است. تنها خدا به حقیقت امر داناست.
در هر صورت متن سنگ‌نوشت بدین صورت، ناقص و آشفته است و احتمالاً در خواندن واژه یا واژه‌هایی لغزشی رخ داده یا کلماتی افتاده است.
ایوانچه‌ها
درِ اتاقهای کاروانسرا به محوطه یا ایوانچه‌ای که جلو اتاقهاست، باز می‌شود. این ایوانچه‌ها که چند پله از کف میانسرا بلندتر بوده درازا و پهنای تقریباً یکسان دارند جز ایوانهای چهارگانه‌ای که در چهارگوشه حیاط واقع شده‌اند. گستره این ایوانچه‌های چهارگانه اندکی بیشتر است. ایوانچه روبه‌روی دالان اصلی که قرنیه آن و در ضلع شمالی واقع است بزرگتر و پهنای آن ٤ متر است.
اصطبل کاروانسرا
در ضلع خاوری کاروانسرا، پشت اتاقها، اصطبل کاروانسرا واقع است که زیرگذری آن را به میانسرای کاروانسرا مرتبط می‌سازد. اصطبل کاروانسرا، جایی برای نگهداری چارپایان و آذوقه و علوفه آنها بوده است.
ا